Prawosławie w Ukrainie – coraz dalej od Moskwy

Obecnie na terenie Ukrainy działają dwie Cerkwie prawosławne: Prawosławna Cerkiew Ukrainy (PCU)[1] i Ukraińska Prawosławna Cerkiew posiadająca autonomię w ramach Patriarchatu Moskiewskiego (UPC PM)[2] oraz dwie Cerkwie greckokatolickie, z których największa nosi oficjalną nazwę Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (tzw. Cerkiew unicka), przynależące do Kościoła katolickiego. Na skutek inwazji rosyjskiej na Ukrainę w 2014  r., okupacji Krymu oraz powstanie separatystycznych republik prorosyjskich, tzw. Donieckiej Republiki Ludowe i Ługańskiej Republiki Ludowej nie do końca jest znany los ówczesnych parafii Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwii Patriarchatu Kijowskiego (UPC PK) oraz Ukraińskiej Autokefalicznej Prawosławnej Cerkwii (UAPC) na terenach okupowanych. Od 2014 r. do 2018 r. pojawiały się jedynie wiadomości o prześladowaniach duchownych obu Cerkwii na zajętych przez okupantów części Ukrainy[3]. Tym bardziej niejasny jest los tych placówek po 15 grudnia 2018 r., gdy w wyniku soboru zjednoczeniowego obu tych Cerkwii (wówczas nieuznawanych przez inne autokefaliczne kościoły prawosławne) oraz części duchowieństwa UPC PM (w tym jednego biskupa UPC PM) powstała Prawosławna Cerkiew Ukrainy (PCU). Sytuacja znacznie się skomplikowała po rozpoczęciu wojny przez Rosję  w dniu 24 lutego 2022 r.

1. Cerkiew prawosławna i greckokatolicka na Ukrainie na tle podziału religijnego jej ludności

Ewolucję prawosławia w Ukrainie charakteryzuje szybkość zmian, co znajduje wyrazistą ilustrację w statystycznych danych. Wedle badań z 2010 r., opublikowanych przez Pew Research Center , 83,8% mieszkańców Ukrainy deklarowało się jako chrześcijanie. [4]. Według tego amerykańskiego ośrodka badawczego udział procentowy poszczególnych wyznań oraz osób bez wyznania wśród ludności Ukrainy wynosił wówczas[5]:

– prawosławie: 76,7% (wówczas 3 Cerkwie: UPC PK, UAPC oraz UPC PM + Kościół Starowierczy);

– bezwyznaniowcy: 14,7%;

– katolicyzm: 5,6% (Cerkiew unicka oraz Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie);

– protestantyzm: 1,3% (głównie Kościół Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów i Ewangeliczna Unia Zielonoświątkowa)

– islam: 1,2%;

– inne religie: 0,4%;

– judaizm; 0,1%.

Dane Operation Word z tego samego roku (2010): UPC PM – 23,1 mln (50,8%), UPC PK  – 4 mln. (8,8%), grekokatolicy – 3, 85 mln (8,5%), UAPC – 639 tys. (1,41%), Kościół Starowierczy – 415 tys. (0,91%). Sugerują one większy procentowy udział wiernych obu Cerkwii greckokatolickich w społeczeństwie Ukrainy i judaizmu (0,3%) oraz oceniają grupę bezwyznaniowców na ponad dwadzieścia kilka procent[6]. Jednak w podanych powyżej danych kryje się pewien szkopuł – dane dotyczące poszczególnych konfesji wynikają z sumy rzeczywistych wiernych tych kościołów z ich „sympatykami”, redukując w ten sposób grupę osób prawosławnych, które nie uważają się za ściśle związanych z daną konfesją.

Można przytoczyć także dane wewnątrzukraińskie tak zwanego Centrum im. Razumkowa[7]. Jest ukraińska organizacja pozarządowa, non-profit, zajmująca się badaniem i komentowaniem polityki państwowej. Dane ankietowe pochodzą z 2018 r. lecz dotyczą również ukraińskich obszarów ówcześnie okupowanych przez Rosjan (tab.1). Niestety dane te nie są oparte  według podziału na poszczególne ukraińskie obwody lecz według ogólnego na: Zachód, Centrum, Południe i Wschód Ukrainy. Do Zachodu Ukrainy zaliczane są trzy obwody przedwojennej Galicji Wschodniej o większości ludności greckokatolickiej nad prawosławną oraz obwody wołyński i rówieński oraz zakarpacki i czerniowiecki a więc tereny, które do II wojny światowej nie należały do ZSRR. To są tereny wyróżniające wysoką świadomością narodową i wysokim współczynnikiem osób wierzących, gdyż nie podlegały one przedwojennej sowieckiej przymusowej ateizacji.  Im dalej na wschód i południe Ukrainy a więc na terenach tradycyjnie zdominowanych przez prawosławie, tym świadomość religijna ludności maleje a odsetek niewierzących rośnie – na Południu Ukrainy (obwody: odeski, mikołajewski, zaporoski) i na Wschodzie (obwody: charkowski, ługański, doniecki) już prawie 1/3 ludności nie deklarowała się jako osoby wierzące. Przy mniej dociekliwych pytaniach duża część tych osób stwierdziła, że są „z rodzin prawosławnych” lub wprost ze względu na pochodzenie, że są „prawosławnymi”. Stąd w różnych badaniach, dla całej Ukrainy, inne są wyniki dotyczące dwóch podstawowych wyznań: ludności prawosławnej od 62,3% do 76,7% oraz greckokatolickiej od 5% do 9,6%.

Trudno ustalić prawdziwą ilość wyznawców poszczególnych konfesji także w wyniku dużej mobilności uczestnictwa w nabożeństwach poszczególnych Cerkwii oraz różnego podejścia do kwestii bezwyznaniowości. Przecież Ukraina przez kilkadziesiąt lat podlegała indoktrynacji ateizmu a niektóre kościoły, w tym Cerkiew unicka (do 1987 r.) działały jedynie w warunkach konspiracji. Do tego, od roku 2001 r. nie odbył się na Ukrainie spis powszechny. Istnieją tylko dane szacunkowe. W przypadku pełnej wojny od 24 lutego 2022 r. z trudnością można określić nawet ilość osób przebywających obecnie na terenie Ukrainy w uznanych granicach (sprzed 2014 r.).

• Ukraińskie Cerkwie greckokatolickie

Zepchnięta do działalności podziemnej w okresie ZSRR Cerkiew greckokatolicka (Cerkiew unicka) na Ukrainie, czyli oficjalnie Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego posiadał w 2005 r. 3240 parafii z 2700 czynnymi i 300 cerkwiami w budowie, Większość z tych ponad 3 tysięcy parafii znajduje się w trzech obwodach: Lwowskim, Tarnopolskim i Iwano-Frankowskim, czyli na terenach przedwojennej (przed 1945 r.) Galicji Wschodniej. Obecnie jest to trzecia pod względem liczebności wspólnota Ukrainy po PCU i UPC PM. „Cerkiewna mozaika” Ukrainy jest na tyle skomplikowana, że obok Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego funkcjonuje na Ukrainie druga Cerkiew greckokatolicka w postaci Eparchii mukaczewskiej obejmującej cały Obwód Zakarpacki. Na terenie tego obwodu nie działa poprzednio wspomniana Cerkiew obrządku ukraińsko-bizantyjskiego lecz Cerkiew obrządku bizantyjsko-rusińskiego nazywana oficjalnie Kościołem katolickim obrządku bizantyjsko-rusińskiego. Metropolia Cerkwii obrządku bizantyjsko-rusińskiego znajduje się nie na Ukrainie a w Pittsburghu, w Stanach Zjednoczonych, lecz jej część w postaci Eparchii mukaczewskiej podlega bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Różnica pomiędzy obydwiema Cerkwiami greckokatolickimi na terenie Ukrainy wynika z przesłanek historycznych lecz także, po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę w 1991 r. pojawiły się również przyczyny natury etnicznej. Trzeba zaznaczyć, że w statystykach ukraińskich, wierni obu Cerkwii greckokatolickich nie są rozdzielani, gdyż i tak ich biskupi podlegają Stolicy Apostolskiej – pośrednio (Cerkiew obrządku bizantyjsko-ukraińskiego) lub bezpośrednio (Eparchia mukaczewska).

• Główne powody zmian religijnych na Ukrainie w okresie po uzyskaniu niepodległości

Każda w.w. Cerkwi podaje własną ocenę ilości wiernych. Społeczeństwo ukraińskie przeszło okres ateizmu w czasach sowieckich i późniejszą mobilność religijną.  W wyniku zmian nie tylko przed okresem uzyskania niepodległości w 1991 r. lecz również po nim trudna jest ocena ilości wiernych. Przez okres ostatnich 30 lat kolejno:

– Następował ponowny rozwój Kościoła greckokatolickiego;

– Po odmowie nadania autokefalii Cerkwii ukraińskiej przez Patriarchat moskiewski na początku lat 90. ub. w., poza strukturami uznawanej przez świat prawosławny UPC PM powstały dwie inne niezależne: UPC PK i UAPC;

– Po agresji rosyjskiej na Ukrainie w 2014 r. nastąpił pierwszy masowy odpływ wiernych z UPC PM na rzecz głównie UPC PK na terenach kontrolowanych przez rząd Ukrainy, jak również represje wobec parafii i wiernych UPC PK i UAPC na terenach zajętych przez Rosjan;

– Nastąpił następny odpływ wiernych z UPC PM, w tym również przechodzenia całych parafii, w okresie prawosławnego soboru, który zakończył się powstaniem Prawosławnej Cerkwii Ukrainy (15 grudnia 2018 r.) oraz po nim. Od grudnia 2018 r. do października 2021 r. przeszło z UPC PM do PCU 563 parafie, w tym 528 do kwietnia 2019 r.;

– Ponowny odpływ zarówno wiernych jak i całych parafii z UPC PM do PCU nastąpił w wyniku ponownej agresji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. Od 24 lutego do 21 września 2022 r. do PCU przeszło 586 parafii, w tym: 1 w lutym (564. z kolei), 54 w marcu, 104 w kwietniu, 217 w maju, 92 w czerwcu, 54 w lipcu, 30 w sierpniu oraz 10 we wrześniu (do 21 września 2022 r.);

– W wyniku rozpoczętej przez Rosję 24 lutego 2022 r. wojny na pełną skalę granicę Ukrainy opuściło miliony obywateli. Miliony stały się emigrantami wewnętrznymi. Dotyczy to zwłaszcza terenów objętymi działaniami wojennymi (północnej, wschodniej i południowej części Ukrainy) – obszarów, gdzie tradycyjnie przeważała UPC PM;

– Równocześnie na terenach zajętych przez okupantów trwają represje wobec ludności  nastawionej proukraińsko a więc również wiernych PCU.

4. Dane oparte na stosunkach ilościowych liczby parafii PCU i UPC PM z uwzględnieniem przejść z UPC PM do PCU

Jedynymi danymi, według których z pewną dozą przybliżenia można i oszacować wielkość poszczególnych Cerkwii są ukraińskie dane statystyczne dotyczące zarówno liczby wiernych jak i liczby zarejestrowanych parafii. Jednak również te dane nie są miarodajne, gdyż liczba wiernych UPC PM zmniejsza się nie tylko na skutek przejść całych parafii lecz również odpływu już istniejących. Poszczególne parafie PCU powiększają się przy zmniejszającej się liczy wiernych w parafiach UPC PM

Tabela 2. Przybliżone szacunki ilości parafii Prawosławnej Cerkwii Ukrainy (PCU) oraz Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwii posiadającej autonomię w ramach Patriarchatu Moskiewskiego (UPC PM) – stan na 21 września 2022 r.

Decyzje dotyczące przejścia całych parafii z UPC PM do PCU są naznaczone wewnętrznymi dramatami zarówno wiernych, jak i duchownych. Przedmiotem rozterek  był przez długi okres głównie język liturgiczny – PCU  (i jej poprzednicy UPC PK oraz UAPC) używała głównie ukraińskiego. Nie była więc pod tym względem atrakcyjna na terenach, gdzie ukraińskość nie wiązała się z silnym przywiązaniem do języka narodowego. Poczucie ukraińskości w dzisiejszych obwodach: wołyńskim, rówieńskim, lwowskim, tarnopolskim, iwano-frankowskim było i jest silne. UPC PM, która jak większość parafii w krajach słowiańskich posługiwała się w liturgią opartą na tradycyjnym języku cerkiewnosłowiańskim przeważała dla terenów Ukrainy, na których dominowała ludność rosyjskojęzyczna lub, gdzie oba języki były w powszechnym użyciu. Nawet po wybuchu wojny rosyjsko-ukraińskiej na szeroką skalę od 24 lutego 2022 r. nastąpiła wprawdzie druga fala przejść, lecz w skali kraju pomiędzy 24 lutym a 21 września 2022 r. przeszło z UPC PM do PCU: 1149 – 563 = 586 parafii, w tym duża część bez opiekujących się nimi duchownych. Duchowni ci pozostali w UPC PM. O dramacie decyzji świadczą choćby historie przejść w trzech podkijowskich miejscowościach, których nazwy, ze względu na rozmiar popełnionych tam przez okupantów rosyjskich zbrodni zna cały świat: Irpień, Bucza i Hostomel. Przypominam, że wojska rosyjskie opuściły te tereny w wyniku ukraińskiej kontrofensywy w ostatnich dniach marca 2022 r. Parafia św. Andrzeja w Buczy należała do PCU jeszcze przez okupacją rosyjską, św. Mikołaja w Irpieniu przeszła do PCU 15 maja 2022 r. a Opieki Matki Boskiej w Hostomlu 3 lipca 2022 r.

Pomimo przejścia ponad tysiąca parafii z UPC PM, posiada ona wciąż w skali całej Ukrainy więcej parafii niż PCU. Do tego ilość parafii przechodzących do PCU w ciągu miesiąca, zmniejsza się począwszy od miesiąca maja 2022 r. Przed wybuchem wojny na pełną skalę w dniu 24 lutego 2022 r., pomimo odejścia wiernych, UPC PM mogła sobie pozwolić na utrzymanie tych parafii, które jej pozostały, gdyż miała wciąż wpływowego protektora w Moskwie. Po 24 lutym, sytuacja UPC PM diametralnie się zmieniła.

5. Dane szacunkowe dotyczące zmian ilości wiernych w PCU i UPC PM

Nic tak nie wskazuje na erozję UPC PM na Ukrainie jak dane dotyczące liczby jej wiernych. Jednak również do nich trzeba podchodzić z ostrożnością. Dane są szacunkowe. Można uznać, że do 2014 r. odzwierciedlały one rzeczywistą tendencję zmian ilości wiernych i ich przepływu między UPC PM a nieuznawanych wówczas przez resztę świata prawosławnego jako cerkwie kanoniczne: UPC PK oraz UAPC. Lecz także w tym okresie oceny ilościowe nie do końca są miarodajne, gdyż wielu Ukraińców wyznania prawosławnego, na tle konfliktów pomiędzy tymi trzema Cerkwiami nie było w stanie lub nie chciało określić swojej rzeczywistej przynależności konfesyjnej. Sytuacja skomplikowała się po 2014 r. Diecezje na terenie Krymu (3 diecezje) oraz na terenach kontrolowanych przez separatystów oraz wojska rosyjskie na wschodzie Ukrainy (1 cała diecezja i 2 częściowo: ługańska oraz doniecka i mariupolska) w dalszym ciągu podlegały Metropolii kijowskiej UPC PM lecz równocześnie zwiększyły się tam naciski bezpośrednie władz cerkiewnych z Moskwy. Trzeba dodać, że tereny, które przestał kontrolować rząd w Kijowie były nie tylko „zdecydowanie prawosławne” (patrz tabela 1) lecz również były nieliczne istniejące na nich do 2014 r. parafie UPC PK oraz UAPC. Prześladowania duchowieństwa obu tych Cerkwii na terenach zajętych przez Rosjan spowodowało sytuację, że jedyną liczącą się tam Cerkwią jest do chwili obecnej UPC PM.

W części Ukrainy kontrolowanej przez rząd w Kijowie zmiany zaszły w odwrotnym kierunku. Już po Pomarańczowej rewolucji na przełomie 2004 i 2005 r. UPC PM zaczęła gwałtownie tracić wiernych, zwłaszcza na terenach zachodniej Ukrainy. Przyspieszenie tych zmian nastąpiło po agresji rosyjskiej na Ukrainę na wiosnę 2014 r., aneksji Krymu i walkach w Donbasie. W rezultacie jeszcze przed grudniem 2018 r., czyli przed zjazdem zjednoczeniowym i powstaniem PCU, UPC PM  stała się już drugą konfesją pod względem ilości wiernych na terenie całego kraju (patrz tabela 3). Uznanie PCU jako cerkwi kanonicznej przez Patriarchat konstantynopolitański przyspieszyło tylko tą tendencję.

Erozja ilości wiernych UPC PM po 2014 r. przebiegała w szybkim tempie, na co powinny wskazywać dane szacunkowe zamieszczone w tabeli 3. Jednak nawet w takiej ocenie trzeba zachować pewną ostrożność, gdyż zbiór tych danych, po pierwsze zależy od konstrukcji samych pytań w badaniach i sposobu opracowania wyników a po drugie zachodzi silna zależność od sytuacji politycznej.

Dane Operation Word z 2010 dotyczyły osobno wiernych poszczególnych cerkwi jak i ich „sympatyków”. „Sympatycy” nie przynależą stricte do danej instytucji religijnej lecz są grupą zbliżoną do tej, która w innych badaniach odpowiadała, że są „prawosławnymi, lecz nie należą do żadnej z oficjalnych Cerkwi”.  W niektórych opracowaniach sumuje się ilość wiernych z sympatykami danej cerkwi i w ten sposób otrzymuje się inne dane statystyczne.

Tabela 4. Szacunkowe dane procentowe osób związanych z poszczególnymi konfesjami na Ukrainie (bez Krymu i separatystycznej Republiki Ługańskiej)

	UPC PK	UPC PM	UAPC	C. grekokatolicka	K. rzymskokatolicki	Inni chrześcijanie	Islam	Buddyzm	Narodowe religie	Ateiści	Inni	Judaizm
Wołyń	45,.4	30,8	3,5	3,8	1,0	4,5	0,0	0,0	0,0	8,0	3.0	0.0
Galicja	28,0	0,5	1,0	66,7	1,5	0,7	0,0	0,0	0,0	0,7	0,7	0,0
Południowy-Zachód	22,4	31,7	3,7	33,7	1,0	2,5	0,0	0,0	0,0	3.0	1,7	0,2
Podole	39,3	23,8	3,3	8.8	0,8	3,0	0,3	0,0	0,3	15,5	5,0	0,0
Centrum	53,2	19,4	4,5	0,7	0,0	2,7	0,0	0,0	0,0	8,0	11,4	0,0
Polesie	57,8	8,8	2,9	4,4	6,1	2,5	0,2	0,2	1,2	4,2	10,5	1,0
Słobodszczyzna	55,3	12,3	1,0	0,0	0,0	0,5		0,8	0,0	18,6	11,6	0,0
Dolne Naddnieprze	58.0	17,1	3,5	0,0	0,0	3,8	0,3	0,0	0,0	11,1	6,3	0,0
Wybrzeże Morza Czarnego	48,4	24,1	0.3	0.3	0,0	0,8	0,0	0,0	0,0	10,3	15,8	0,3
Donbas	9,8	55,0	2,0	0,0	0,0	2,8	0,3	0,0	0,0	17.5	12.8	0,0
Kijów	68,6	5,8	1.0	2,3	0,0	4,0	0,5	0,8	0,3	8,3	8.5	0,0
Cała Ukraina	44,2	20,8	2.4	11.0	1,0	2,5	0,1	0.2	0,2	9,5	8.0	0,1

Objaśnienia dotyczące poszczególnych krain Ukrainy: Wołyń – obwody Wołyński i Rówieński; Galicja – obwody Iwano-Frankowski, Lwowski, Tarnopolski; Południowy Zachód – obwody Zakarpacki i Czerniowiecki; Podole – obwody Winnicki i Chmielnicki; Centrum – obwody Czerkaski, Kirowohradzki, Połtawski; Polesie – obwody Żytomierski, Kijowski, Czernihowski, Sumski; Słobodszczyzna – obwód Charkowski; Dolne Naddnieprze – obwody Dniepropietrowski i Zaporoski; Wybrzeża Morza Czarnego – obwody Chersoński, Mikołajewski, Odeski.

Dowodem na silną zależność religijnych danych zarówno procentowych jak i ilościowych od sytuacji politycznej może być przykład innych oficjalnych danych pochodzących z badań ze stycznia 2015 r. a więc niedługo po zajęciu przez Rosjan Krymu i powstaniu władz separatystycznych republik w zajętych częściach Donbasu. Wyniki te zostały zobrazowane w tabeli 4. Pytanie podstawowe dotyczące religii zadane przez Fundację „Demokratyczne Inicjatywy” brzmiało: „Jaką religię praktykujesz i do jakiego Kościoła należysz”[16]. Wyniki z Wołynia, Galicji, czy Południowego-Zachodu są zbliżone do rzeczywistych. Potwierdza to obecna statystyka ilości parafii PCU (w styczniu 2015 r. parafii UPC PK i UAPC), wraz z tymi, które w ostatnich latach przeszły z UPC PM do PCU. Wierni UPC PM w ukraińskiej części Galicji są nieliczną mniejszością wśród prawosławnych. Podobny trend jest na Wołyniu. W obwodzie Zakarpackim, gdzie liczna jest ludność rusińska oraz w Czerniowieckim, gdzie znaczna jest mniejszość rumuńska występują duże wpływy UPC PM. W tym ostatnim UPC PM dopuściła język rumuński jako liturgiczny w wielu parafiach. Lecz w jaki sposób, jak nie względami politycznymi po ataku Rosji na Ukrainę w 2014 r. można wytłumaczyć stosunek  wiernych obu tych cerkwi 55,3% do 12,3% dla obwodu Charkowskiego, 58,0% do 17,1% dla Dolnego Naddnieprza, czy 48,4% do 24,1% dla Wybrzeża Morza Czarnego? Przecież na tych obszarach jest spory udział ludności rosyjskojęzycznej. Można też zadać pytanie o niewystępujących w tym badaniu prawosławnych niezdecydowanych w swej przynależności, którzy w innych sondażach (tabela 3) stanowią 30-40%.

• Proces uznawania Prawosławnej Cerkwii Ukrainy przez inne Kościoły prawosławne

Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola Bartłomiej I podpisał 5 stycznia 2019 tomos r., dla nowopowstałej 13 grudnia 2018 r., w wyniku Soboru zjednoczeniowego Prawosławnej Cerkwii Ukrainy. W dwudniowych uroczystościach, 6 stycznia, czyli w Wigilię Bożego Narodzenia obchodzonego przez wszystkie Kościoły Wschodnie na Ukrainie, zgodnie z w.w. tomosem została nadana autokefalia (czyli całkowita niezależność w sprawach wewnętrznych) dla Prawosławnej Cerkwii Ukrainy. Po uznaniu PCU przez Patriarchat ekumeniczny, oficjalnie uznały ją jeszcze trzy autokefaliczne cerkwie prawosławne:  12 października 2019 r. Cerkiew grecka, 8 listopada 2019 r. Cerkiew Patriarchatu aleksandryjskiego a 24 października 2020 r. Cerkiew cypryjska.

Proces uznawania PCU jako autokefalicznej, od początku jej istnienia, próbuje zastopować Cerkiew rosyjska. Przez cały okres po rozpadzie ZSRR, czyli zakończeniu na tym obszarze okresu ateizacji Cerkiew rosyjska rosła w siłę i stała się w rezultacie skupiającą połowę wiernych Kościołów prawosławnych na całym świecie. Zakładanie nowych parafii podlegających Patriarsze w Moskwie, nie tylko na terenie byłego ZSRR lecz również w Europie Zachodniej, obu Amerykach oraz w wielu krajach Azji, stało się symbolem wzrostu potęgi tej struktury kościelnej. Istotną dla Patriarchatu Moskiewskiego była i jest Ukraina, na której terenie znajdowało się około 1/3 parafii całej tej cerkwi autokefalicznej. Do tego prawosławna ludność Ukrainy jest bardziej  związana z cerkwią niż na odradzającym się po okresie ateizacji prawosławiu na ogromnych obszarach w Rosji. Gdy na początku lat 90. biskupi ukraińscy zwrócili się do Soboru Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego o nadanie autokefalii dla Cerkwii ukraińskiej, prośba ich została odrzucona (1991 r.). Ponowną prośbę ówczesnego zwierzchnika Cerkwi ukraińskiej metropolity Filareta odrzucono w 1992 r. Na Ukrainie powstały wówczas dwa niezależne od Patriarchatu moskiewskiego kościoły prawosławne UPC PK i UAPC. Wówczas Patriarchat moskiewski, chociaż odrzucił prośby o autokefalię, jednak nadał UPC PM prawo cerkwi autonomicznej. Formalnie stała się ona Cerkwią wewnętrznie samorządną a Patriarchat moskiewski zatwierdzał jedynie wybór jej zwierzchnika. Przyznanie autonomii wówczas zadziałało – większość biskupów i wiernych nie przeszła do nieuznawanych przez resztę świata prawosławnego (niekanonicznych) UPC PK i UAPC. Jednak gwarancje autonomii Cerkwii ukraińskiej nie były w pełni uszanowane przez Patriarchat moskiewski. Nie zapobiegały jego ingerencjom w wewnętrzne sprawy Cerkwi na Ukrainie. Do tego dochodziła rosnąca świadomość narodowa Ukraińców, której sekundowały obie niekanoniczne struktury cerkiewne. Po kolejnych „kolorowych rewolucjach”  a zwłaszcza po zajęciu przez Rosję Krymu i części Wschodniej Ukrainy oraz po powołaniu wspieranych przez Moskwę władz separatystycznych rządów na zajętych częściach obwodów donieckiego i ługańskiego sytuacja cerkiewna na Ukrainie zmieniła się. W chwili powstania PCU większa część prawosławnych na Ukrainie przynależała do tej struktury. Na uznanie autokefalii PCU przez Patriarchat konstantynopolitański,  Patriarchat moskiewski zareagował nie tylko oficjalnym protestem lecz zerwaniem stosunków z Patriarchatem ekumenicznym. Patriarchat rosyjski i współbrzmiący z nim Patriarchat serbski są więc dwoma cerkwiami posiadającymi autokefalię, które jedynym rozwiązaniem przywrócenia kanonicznych struktur widzą w powrocie parafii obecnej PCU do uznawanej przez nie autonomicznej UPC PM.

Pozostałe cerkwie autokefaliczne przyjęły stanowiska pośrednie. Ogólnie uważają one, że do powstania ostatecznej kanonicznej struktury cerkwi na Ukrainie konieczne jest początkowo powstanie jednej, wspólnej struktury cerkiewnej, czyli w przypadku Ukrainy, zjednoczenie PCU i UPC PM. Ostatecznie autokefalia tak powstałej nowej strukturze powinna być nadana według norm natury dogmatyczno-kanonicznej Kościoła prawosławnego przez „Cerkiew – matkę”. Lecz zachodzi pytanie: „Która jest nią? – ta skupiona w Patriarchacie ekumenicznym, czy Patriarchacie moskiewskim.” Formalnie sprawę tą rozwiązał w 2018 r. Patriarchat konstantynopolitański, który uznał, że dokument z 1686 r. dotyczący Metropolii kijowskiej, pozostającej do tego czasu pod zwierzchnictwem Konstantynopola, który podpisał wówczas Patriarcha konstantynopolitański Dionizy IV, powstał z naruszeniem prawa i jako taki jest nieważny[17]. Do tego jego zapisy naruszył także Patriarchat moskiewski, który zgodnie z tym dokumentem miał tylko prawo do konsekracji metropolity kijowskiego, a nie do przyłączenia terenów tej metropolii i traktowania ich jako część Cerkwi rosyjskiej. Patriarchat moskiewski nie uznał jednak tego postanowienia.

Stanowiska pośrednie można podzielić na dwie grupy:

– Kościoły prawosławne, które de jure nie uznały autokefalii Prawosławnej Cerkwii Ukrainy, lecz de facto poprzez przypadki wspólnie odprawianej liturgii nie traktują jej jako „schizmatycznej”. Do tej grupy należą Cerkwie autokefaliczne Rumuńska, Bułgarska oraz Czech i Słowacji;

– Kościoły prawosławne, które zarówno nie uznają autokefalii PCU jak i ich duchowni mają zakaz sprawowania wspólnej  liturgii. Do tej grupy należą Cerkwie Patriarchatu antiocheńskiego, jerozolimskiego oraz gruzińskiego oraz Polska a także Albańska Cerkiew Prawosławna.

Przykładowo można podać część uzasadnienia dotyczącego odmowy uznania PCU jako Cerkwi kanonicznej wydanego 2 kwietnia 2019 r. przez Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego: „ … Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny był i jest za przyznaniem pełnej samodzielności – autokefalii Cerkwi Prawosławnej w Ukrainie.  … Nadanie autokefalii Cerkwi w Ukrainie winno się odbyć w oparciu o normy natury dogmatyczno – kanonicznej całej Cerkwi, a nie grupie raskolników. Odstępcy od Cerkwi, przy tym pozbawieni święceń kapłańskich, nie mogą reprezentować zdrowego organizmu cerkiewnego. Jest to działanie niekanoniczne i narusza jedność eucharystyczną i międzyprawosławną.”[18]. Stanowisko PAKP, w tej sprawie pozostało dotychczas niezmienne.

Rozpatrując, w jaki sposób prawosławni z terenów byłej Metropolii kijowskiej a więc obecnie m.in. Ukrainy znaleźli się pod zwierzchnictwem Patriarchatu moskiewskiego, nie można pominąć przyczynku polskiego. Otóż 6 maja 1686 r., zawarto w Moskwie tzw. Traktat Grzymułtowskiego – traktat pokojowy kończący okres wojen polsko-rosyjskich w XVII w. Rzeczypospolita, poprzez zrzeczenie się ziem, w tym Kijowa (siedziby metropolity) na rzecz Cesarstwa Rosyjskiego i zagwarantowania znajdującej się na jej terenie wolności religijnej ludności prawosławnej, w zamian za takie same gwarancje dla katolików w Rosji. Dało to pretekst, tej ostatniej, do mieszania się w jej sprawy wewnętrzne[19]. Od tego czasu aż do początku XX w., z krótką przerwą na okres po konstytucji 3 maja, duchowieństwo i parafie prawosławne na ziemiach Rzeczypospolitej podlegały patriarsze w Moskwie.

• Skutki nadania autokefalii oraz wojny dla Prawosławnej Cerkwii Ukrainy oraz Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwii

Skutki nadania przez Patriarchę Ekumenicznego autokefalii  dla Prawosławnej Cerkwii Ukrainy 6-7 stycznia 2019 r. wykraczają daleko poza sferę decyzji innych autokefalicznych Kościołów prawosławnych dotyczących jego uznania. Wewnątrz Ukrainy nastąpiło przyspieszenie przechodzenia wiernych oraz całych parafii z UPC PM do PCU. Po przejściu 528 z nich do kwietnia 2019 r., proces ten znacznie osłabł[20]. Można uznać, że nastąpiła tymczasowa stabilizacja prawosławnego życia religijnego na Ukrainie do wybuchu wojny na pełną skalę 24 lutego 2022 r. Od tej chwili do 21 września 2022 r. przeszło dalsze 586 parafii. Jednak jak wykazują statystyki (patrz rozdz. 4) proces ten, począwszy od maja 2022 r. ulega osłabieniu. Do tego zmiany te zwiększyły jeszcze w znaczniejszym stopniu polaryzację pomiędzy obydwiema Cerkwiami prawosławnymi na Ukrainie (patrz tabela 2). Przejść jest niewiele nie tylko na terenach w  pobliżu frontu, co jest w pewnym sensie zrozumiałe ale i na obszarach wyzwolonych, np. w obwodach charkowskim, czy sumskim. Również stabilna jest w tej materii sytuacja w samym Kijowie, czy Zakarpaciu.

27 maja 2022 r. odbył się sobór UPC PM, na którym dokonano zmian w statucie podkreślające niezależność tej Cerkwii od Patriarchatu moskiewskiego. Wyników tego soboru, których dotychczas zresztą nie opublikowano,  nie zaakceptowali przedstawiciele 3 diecezji z okupowanego Krymu. Do tego, tak naprawdę, według statutu z lat 90. ubiegłego wieku, Cerkiew ta, jako posiadająca statut autonomicznej, była formalnie niezależna w sprawach wewnętrznych. Dotychczasowa praktyka była po prostu sprzeczna z jej statutem. Dalszy brak formalnych rozmów pomiędzy obydwoma Cerkwiami na Ukrainie potwierdzać może podejrzenia, że UPC PM gra na czas.

• Podsumowanie

– Na terenie Ukrainy mają swoją jurysdykcję dwa Kościoły prawosławne, które mogą powołać się na status cerkwi kanonicznej: PCU i UPC PM. Kanoniczność PCU została uznana przez 4 z 15 pozostałych kościołów prawosławnych a łączność eucharystyczną utrzymuje z nim 3 następne.

– PCU posiada obecnie większość wiernych wśród prawosławnych obywateli Ukrainy. Do UPC PM należy wciąż o ponad 2,5 tys. więcej parafii niż do PCU. Do tego 3 najważniejsze klasztory Ukrainy – Ławra[21] Pieczerska, Ławra Poczajowska  i Ławra Świętogórska związane są w dalszym ciągu z UPC PM i Patriarchatem moskiewskim.

– PCU, używający głównie ukraińskiego języka jako liturgicznego dominuje na Zachodniej Ukrainie, gdzie ma zarówno więcej wiernych, jak i parafii oraz w centralnej części Ukrainy, gdzie przeważa ilością wiernych. UCP PM, używający głównie cerkiewnosłowiańskiego jako języka liturgicznego posiada większą liczbę wiernych, jak i parafii na wschodniej i południowej części Ukrainy, gdzie znaczny odsetek stanowiła dotychczas ludność rosyjskojęzyczna. UCP PM przeważa też wśród prawosławnych na Zakarpaciu.

– W ciągu ostatnich lat, znaczny odsetek – 30-40% prawosławnych Ukraińców, nie identyfikowało się jako wierni z żadnym z lokalnych Kościołów prawosławnych.

– Oprócz dwóch Cerkwii prawosławnych działają na Ukrainie dwie Cerkwie greckokatolickie. Grekokatolicy są większościowym wyznaniem w trzech obwodach Ukrainy Zachodniej) – Lwowskim, Tarnopolskim i Iwano-frankowskim a w pierwszym z nich stanowią bezwzględną większość pośród ludności. W obwodzie Zakarpackim, gdzie działa Eparchia mukaczewska drugiej z Cerkwii grekokatolickiej najwięcej ludności identyfikuje się obecnie z prawosławiem.

– Po soborze zjednoczeniowym i uzyskaniu autokefalii od strony Patriarchatu Ekumenicznego przez Prawosławną Cerkiew Ukrainy nastąpiła fala przejść z UCP PM wiernych i całych parafii. Ponownie proces ten nasilił się po rozpoczęciu przez Rosję w dniu 24 lutego 2022 r. działań wojennych na pełną skalę przeciwko Ukrainie. Jednak począwszy od czerwca 2022 r. nastąpiło jego osłabienie. Ne wpłynęły na tą zmianę nawet zwycięstwa ukraińskiej armii w miesiącach sierpień-wrzesień. Wskazuje to, że o trwaniu w jurysdykcji UCP PM zaczynają dominować oprócz języka liturgicznego względy tradycji (niezależne od poczucia przynależności narodowej).

– UCP PM potępiła wojnę, wskazała Rosję jako agresora oraz skrytykowała postawę Patriarchy Moskiewskiego Cyryla wobec agresji na Ukrainę. W wielu diecezjach UCP PM na Ukrainie a także w najważniejszym klasztorze Ukrainy – Ławrze Peczerskiej, przestano wspominać podczas liturgii imię Patriarchy Moskiewskiego jako swego zwierzchnika. 27 maja 2022 r., Sobór UCP PM przyjął zmiany w statucie podkreślające niezależność tego kościoła od Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Zmiany te, jak dotychczas, nie zostały opublikowane. Przedstawiciele Cerkwi Rosyjskiej, w oficjalnych oświadczeniach, podkreślili, że UCP PM jako cerkiew autonomiczna posiada już w obecnym statucie wpisaną wewnętrzną niezależność. Również zwierzchnik PCU – metropolita Epifaniusz uznał: „zerwanie relacji uznał za fakt medialny mający pozwolić UKP PM na zachowanie status quo i utrzymanie wiernych”[22].

– Chociaż obie ukraińskie Cerkwie prawosławne wypowiadają się za koniecznością zjednoczenia i przyszłą autokefalią oraz mają poparcie społeczeństwa do tego rodzaju działań, jednak, w dalszym ciągu nie dochodzi między nimi nawet do rozmów. Zależeć to będzie prawdopodobnie od wyników toczącej się wojny.

---

[1] Ukr.: Правосла́вна це́рква Украї́ни (ПЦУ);

[2] Ukraińska Prawosławna Cerkiew mająca autonomię w ramach Patriarchatu Moskiewskiego (UPC PM). Oficjalna nazwa jest bez dodatku PM tylko: Ukraińska Prawosławna Cerkiew – ukr.:  Українська Православна Церква (УПЦ). Dodatek PM zamieszczam dalej w celu jaśniejszego rozróżnienia przez czytelnika.

[3] Dziennik Gazeta Prawna; 28 lutego 2019 r.; „Ukraina. Prześladowania Cerkwii Prawosławnej Ukrainy w Doniecku”;

[4] Pew Research Center; 18 grudnia 2012 r.; „Religious Composition by Country, in Percetages, Ukraine”;

[5] Pew Research Center; 19 grudnia 2011 r.; „Table: Christian Population as Percentages of Total Population by Country”;

[6] Wikipedia: „Religia na Ukrainie. Statystyki” za: Operation World; Jason Mandryk: „Completely Revised – 7^th Edition”; Ukraine

[7] Центр Разумкова; 2018 r.: „Конфесійна приналежність українців”

[8] Вікіпедіa: Правосла́вна це́рква Украї́ни (ПЦУ);

[9] Вікіпедіa:  Перехід церковних громад до ПЦУ;

[10] Operation World; Jason Mandryk: „Completely Revised – 7^th Edition”; Ukraine

[11] Centrum Razumkowa, kwiecień 2014, http://razumkov.org.ua/ukr/socpolls.php?cat_id=93;

[12] Tamże;

[13] Опубликованы новые данные социологических исследований, которые свидетельствуют о дальнейшем росте популярности УПЦ КП в Украине и „потере позиций” УПЦ МП;

[14] Tamże;

[15] ПРЕС-РЕЛІЗ ЗА РЕЗУЛЬТАТАМИ СОЦІОЛОГІЧНОГО ДОСЛІДЖЕННЯ «УКРАЇНА НАПЕРЕДОДНІ ПРЕЗИДЕНТСЬКИХ ВИБОРІВ 2019»;

[16] Фонд Демократичні ініціативи; badania 25 grudnia 2014 r. -15 stycznia 2015 r.: „Більшість населення України відносить себе переважно до Православної церкви Київського патріархату”

[17] Ecumenical Patriarchate of Constantinople: Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον; ec-patr.org. 2018,

[18] Komunikat Kancelarii św. Soboru Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego 2 kwietnia 2019 r.

[19] Chronologia zdarzeń z 1686 r. jest nieprzypadkowa – zapisy Traktatu Grzymułtowskiego i wymuszenie, na polecenie i za pieniądze Rosji podpisania dokumentów sprawie Metropoli kijowskiej przez ówczesnego Patriarchę konstantynopolitańskiego;

[20] Od maja 2019 r. do końca stycznia 2022 r. z UPC PM do PCU przeszło dodatkowo 39 parafii. Za: Вікіпедіa:  Перехід церковних громад до ПЦУ;

[21] Tytuł przysługujący tylko większym męskim monasterom prawosławnym o specjalnym znaczeniu stosowany w Kościele prawosławnym lub innych Kościołach Wschodnich. Na Ukrainie takiego tytułu mogą używać trzy klasztory prawosławne – Ławry : Peczerska, Poczajowska i Świętogórska (od 2004 r.) oraz jeden klasztor greckokatolicki – Ławra Uniowska. W Polsce tytuł ten ze względów historycznych przysługuje Ławrze Supraskiej;

[22] Ośrodek Studiów Wschodnich; 6 czerwca 2022 r.: „Ucieczka do przodu: Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego wobec wojny”.